Wypadki w rolnictwie zdarzają się powszechnie i wiążą się z ryzykiem prowadzenia gospodarstwa rolnego – w szczególności posługiwania się urządzeniami i maszynami rolniczymi oraz hodowlą zwierząt. W związku z tym ustawodawca przewidział obowiązek zawierania umów ubezpieczenia przez osoby posiadające gospodarstwo rolne.

Podstawowymi aktami prawnymi, regulującymi problematykę obowiązkowych ubezpieczeń rolników są: ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (dalej: ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, tj. Dz. U. 2013 Poz. 392) oraz Kodeks cywilny.

Biorąc pod uwagę, że podstawowym celem ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej rolnika jest niejako gwarancja zaspokojenia roszczeń osób poszkodowanych, obowiązek zawarcia umowy został ukształtowany dość szeroko. Dotyczy bowiem każdego posiadacza – a nie tylko właściciela gospodarstwa rolnego (art. 2 ust. 1 pkt 12 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych), a ponadto powstaje wskutek samego posiadania gospodarstwa rolnego – a zatem niezależnie od faktu prowadzenia jakiejkolwiek działalności rolniczej (P. Skawiński, Art. 44 (w:) J. Miaskowski, K. Niezgoda, P. Skawiński, Ustawa o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. Komentarz, Warszawa 2012).

Przepisem podstawowym, dotyczącym przesłanek zaistnienia odpowiedzialności odszkodowawczej jest art. 50 ust. 1  ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych. Zgodnie z jego treścią „z ubezpieczenia OC rolników przysługuje odszkodowanie, jeżeli rolnik, osoba pozostająca z nim we wspólnym gospodarstwie domowym lub osoba pracująca w jego gospodarstwie rolnym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z posiadaniem przez rolnika tego gospodarstwa rolnego szkodę, będącą następstwem śmierci, uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia bądź też utraty, zniszczenia lub uszkodzenia mienia.”

W świetle tego przepisu do odpowiedzialności rolnika dojść może, jeżeli szkodę wyrządzi rolnik – posiadacz gospodarstwa rolnego, osoba pozostająca z nim we wspólnym gospodarstwie domowym (a zatem: konkubina/konkubent, wstępni, zstępni, rodzeństwo), a także pracownik.

Ponadto, na podstawie art. 50 ust. 2 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych „przepis ust. 1 stosuje się również, jeżeli szkoda powstała w związku z ruchem pojazdów wolnobieżnych w rozumieniu przepisów prawa o ruchu drogowym, będących w posiadaniu rolników posiadających gospodarstwo rolne i użytkowanych w związku z posiadaniem tego gospodarstwa rolnego.” Tak więc odszkodowanie na podstawie ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych przysługiwać będzie, jeżeli szkoda powstanie wskutek zdarzenia z udziałem na przykład kombajnu. Co istotne, nie ma więc obowiązku oddzielnego ubezpieczania takich pojazdów i maszyn rolniczych, a ich ubezpieczenie zawiera się w OC gospodarstwa rolnego (P. Skawiński, Art. 44 (w:) op. cit.). Wyjątkiem jest ciągnik rolniczy, który podlega ubezpieczeniu na podstawie ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych (art. 2 ust. 34 Prawa o ruchu drogowym).

Rodzaje odpowiedzialności w wypadkach w rolnictwie
Ustawodawca rozróżnia kilka zasad odpowiedzialności w zależności od okoliczności, a system przesłanek jest dość skomplikowany. Może to być odpowiedzialność na zasadzie winy (art. 415 k.c.) oraz na zasadzie ryzyka (art. 431, 435 k.c.). W obu przypadkach adresatem roszczenia poszkodowanego będzie ubezpieczyciel rolnika (P. skawiński, Art. 50 (w:) op. cit.).

Odpowiedzialność na zasadzie winy to podstawowy rodzaj (reżim) odpowiedzialności rolnika. Zastosowanie mieć tu będzie art. 415 k.c., zgodnie z treścią którego „kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.”
Przesłankami odpowiedzialności rolnika będzie zatem zdarzenie o następujących cechach:

• zawinione zachowanie rolnika, mieszkańców lub pracowników gospodarstwa rolnego,
• mające związek z posiadaniem przez rolnika tego gospodarstwa rolnego,
• którego skutkiem jest szkoda.

Do powstania odpowiedzialności ubezpieczyciela niezbędne jest wykazanie związku pomiędzy powstaniem szkody a posiadaniem przez rolnika gospodarstwa rolnego. Oznacza to, że poszkodowany będzie miał roszczenie wobec ubezpieczyciela, jeżeli szkoda powstała w związku z działalnością rolniczą, a nie inną działalnością prowadzoną na terenie gospodarstwa lub prywatnymi celami rolnika (wyrok SA w Białymstoku z dnia 7 marca 2013 r., I Aca 880/12).

Jak już zostało wspomniane – ze względu na ochronny cel OC rolników, przepis ten szeroko ujmuje zakres odpowiedzialności. Tak więc odszkodowanie przysługuje osobie trzeciej (przechodniowi, gościowi gospodarstwa) w sytuacji, gdy szkoda na osobie lub mieniu będzie wynikiem zawinionego zachowania rolnika, osoby zamieszkującej z rolnikiem czy pracownika, a ponadto zachowany będzie związek z posiadaniem gospodarstwa rolnego.

Poza powyższą sytuacją ochrona ubezpieczeniowa z OC rolnika jest zróżnicowana w zależności od tego, czy zachodzi szkoda w mieniu, czy szkoda na osobie (uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia, śmierć). W przypadku szkody na osobie zakres odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela rolnika jest bardzo szeroki.

Osoby uprawnione do odszkodowania z OC rolnika
Możliwa jest bowiem sytuacja, gdy poszkodowanym (w związku z posiadaniem gospodarstwa rolnego) będzie małżonek rolnika, bądź inna osoba będąca współposiadaczem gospodarstwa, mieszkańcem lub pracownikiem, a szkoda wyniknie z winy samego rolnika, jego pracownika, lub innego współposiadacza gospodarstwa – wówczas również zaistnieją przesłanki odpowiedzialności gwarancyjnej ubezpieczyciela rolnika (tak. m. in. wyrok SA w Białymstoku z dnia 9 listopada 2012 r., I Aca 525/12).

Odszkodowanie dla właściciela gospodarstwa (ubezpieczającego)
Co więcej, treść art. 50 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych stanowi, że „z ubezpieczenia OC rolników przysługuje odszkodowanie (…)” Przepis nie zawiera ograniczenia co do kręgu osób uprawnionych do odszkodowania, w związku z czym odszkodowanie za szkodę na osobie przysługiwać będzie również samemu rolnikowi, jeżeli zostanie poszkodowany przez osobę zajmującą wspólnie z nim gospodarstwo rolne, a także przez pracownika gospodarstwa rolnego.

Naturalnie również w powyższych sytuacjach Sąd będzie miał na uwadze art. 362 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym „jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron.” Sąd będzie w takiej sytuacji uprawniony do odpowiedniego zmniejszenia odszkodowania, choć nie uczyni tego automatycznie.

Brak odszkodowania dla sprawcy szkody
Natomiast wydaje się, że ubezpieczyciel rolnika nie będzie odpowiadał za szkodę, jaką rolnik (lub któraś z osób wymienionych w art. 50 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych) wyrządzi sam sobie – wyłącznie w wyniku własnego zachowania.

Szkody na mieniu w rolnictwie
Węższy jest zakres ochrony ubezpieczeniowej w przypadku szkody na mieniu. Zgodnie z art. 53 pkt 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, zakład ubezpieczeń nie odpowiada m. in. za szkody „w mieniu, wyrządzone rolnikowi przez osoby pracujące w jego gospodarstwie rolnym lub pozostające z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym albo osobom pozostającym z rolnikiem we wspólnym gospodarstwie domowym lub pracującym w jego gospodarstwie rolnym.” To ograniczenie odpowiedzialności ubezpieczyciela należy jednak traktować „wąsko” jako wyjątek od zasady (wyrok SA w Białymstoku z dnia 9 listopada 2012 r., I Aca 525/12).

Odpowiedzialność na zasadzi ryzyka
Odmiennym od zasady winy reżimem odpowiedzialności jest odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Ponosi ją rolnik (a w konsekwencji zakład ubezpieczeń), jeżeli szkoda powstała w związku z posiadaniem przez niego gospodarstwa rolnego a jednocześnie gospodarstwo rolne można uznać za zakład wprawiony w ruch za pomocą sił przyrody(art. 435 k.c.). W tej sytuacji poszkodowany nie musi wykazywać winy po stronie rolnika (lub ew. innych osób wymienionych w art. 50 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się jednak, że uznanie gospodarstwa za tego typu zakład „możliwe jest tylko wówczas, gdy prowadzenie produkcji wytwórczej (roślinnej, zwierzęcej, sadowniczej itp.) oraz uzyskiwanie jej efektów pozostaje w bezpośrednim związku ze stanem nasycenia i wykorzystania urządzeń poruszanych za pomocą sił przyrody, w takiej relacji, że od stopnia wykorzystania tych sił zależy w ogóle funkcjonowanie gospodarstwa w zakresie określonego rodzaju produkcji i uzyskania jej efektów, a nie tylko ułatwianie ich osiągnięcia.” Zob. wyrok SN z dnia 15 lutego 2008 r., I CSK 376/07). Oznacza to, że nie wystarczy do tego posługiwanie się takimi maszynami rolniczymi jak np. elektryczna sieczkarnia. Natomiast można za takie przedsiębiorstwo uznać na przykład duże, mechanicznie obsługiwane gospodarstwo hodowli drobiu.

Odpowiedzialność za zwierzęta pod nadzorem
Podobny do zasady ryzyka reżim odpowiedzialności wiąże się z odpowiedzialnością rolnika za hodowane przez niego zwierzęta. Zgodnie z art. 431 Kodeksu cywilnego „kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy.”

Osoba chowająca zwierzę lub się nim posługująca ponosi odpowiedzialność za szkodę przez nie wyrządzoną na zasadzie winy w nadzorze, przy czym przyjmuje się domniemanie tej winy (konstrukcja zbliżona do odpowiedzialności kierującego pojazdem mechanicznym, czyli opartej na zasadzie ryzyka) (W. Dubis, Art. 431 (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red.: E. Gniewek, P. Machnikowski, Warszawa 2014).

Wobec tego, dla zwolnienia od odpowiedzialności chowający zwierzę lub się nim posługujący wykazać musi brak winy własnej i innych osób, za które ponosi odpowiedzialność na podstawie określonego stosunku prawnego lub tylko czysto faktycznego (w związku ze sprawowanym nad tymi osobami nadzorem, czy powierzeniem im określonych czynności do wykonania). Do wyłączenia odpowiedzialności nie prowadzi dowód, iż w momencie wyrządzania szkody zwierzę nie znajdowało się pod nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że nadzór wykonywany był należycie starannie, a zwierzę zostało mu skradzione lub uwolnione przez osobę trzecią, za którą nie ponosi odpowiedzialności.

Wyłączenie odpowiedzialności za zwierzęta nie związane z pracą w gospodarstwie
Ograniczeniem tej odpowiedzialności jest określone w orzecznictwie Sądu Najwyższego – zgodnie ze stanowiskiem SN, jeżeli zwierzę jest hodowane w gospodarstwie rolnym, ale nie do celów rolniczych (produkcji rolnej) to wyłączona jest odpowiedzialność na podstawie ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych (wyrok SN z dnia 12 kwietnia 2013 r., IV CSK 565/12). W tym przypadku chodziło o konia hodowanego jedynie pod wierzch (podobnym przykładem może być także pies, pilnujący gospodarstwa). W takiej sytuacji odpowiedzialny będzie nie ubezpieczyciel a bezpośrednio rolnik.

Podsumowując – konstrukcja przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej rolników (a także wyjątków od niej) określona jest w Kodeksie cywilnym, z modyfikacjami płynącymi z ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych. Natomiast bezpośrednie zastosowanie do sytuacji, w których odpowiadać będzie rolnik (a w konsekwencji jego ubezpieczyciel) mają m. in. przepis art. 361 § 2 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

Należą do nich także te przepisy, które określają roszczenia, do jakich uprawnieni są poszkodowani. Obejmują one przede wszystkim zwrot udokumentowanych kosztów leczenia, dojazdów do placówek medycznych i opieki nad poszkodowanym (art. 444 k.c.), a także zadośćuczynienie za krzywdę (art. 445 k.c.), koszty pogrzebu, rentę alimentacyjną, stosowne odszkodowanie i zadośćuczynienie dla osób bliskich zmarłego (art. 446 k.c.).